Ιατροσοφικές συνταγές στη λαϊκή ιατρική
«Κάλλιον εστί το προλαμβάνειν ή θεραπεύειν», Ιπποκράτης
Η Λαϊκή Ιατρική χρησιμοποιεί με εμπειρικό τρόπο, φαρμακευτικά φυτά, ζωικά προϊόντα και υλικά ανόργανης ύλης από μόνα τους ή σε συνδυασμό μεταξύ τους, για θεραπευτικούς σκοπούς, μετά από απλή προετοιμασία. Σήμερα ολοένα και περισσότερα άτομα καταφεύγουν στα «γιατροσόφια της γιαγιάς ή του καλόγερου», για απλά, αλλά και πιο σοβαρά προβλήματα υγείας. Μερικές ασθένειες και προβλήματα όπως η δυσκοιλιότητα, το κρυολόγημα, η αϋπνία κ.α. μπορούν να αντιμετωπισθούν ή ακόμα και να θεραπευτούν με τη χρήση φυτών. Η αποτελεσματικότητά τους οφείλεται στον τρόπο και το χρόνο της επίδρασης των βοτάνων στον ανθρώπινο οργανισμό. Τα φυτά με τη συνέργεια των βιοσυστατικών τους ενδυναμώνουν το ανοσοποιητικό σύστημα του οργανισμού, τον μεταβολισμό του και το νευρικό του σύστημα.
Οι κατηγορίες φυτικών φαρμάκων, δηλαδή παρασκευασμάτων από αμιγή φυτικά συστατικά, χρησιμοποιηθέντα σε θεραπευτική μορφή ροφημάτων, σκόνης, αλοιφής, υγρών εκχυλισμάτων, εμπλάστρων κ.λπ.:
α) Ορθολογιστικά σκευάσματα (εκχυλίσματα, βάμματα κ.α.) με αποδεδειγμένες θεραπευτικές ιδιότητες π.χ. εχινάκεια (echinacea) για φυσική ανοσία.
β) Παραδοσιακά φυτικά φάρμακα με μακρόχρονη, ασφαλή χρήση από τη Λαϊκή Ιατρική π.χ. ρόφημα τίλιου (φλαμουριάς) με ηρεμιστικές ιδιότητες.
γ) Φυτικά γιατροσόφια από τη λαϊκή σοφία π.χ. κομπρέσες πατάτας για τον πονόλαιμο.
δ) Φυτικά θρεπτικά πλούσια σε βιταμίνες, στοιχεία, φυτοχημικά π.χ. μαϊντανός πλούσιος σε βιταμίνες C και Fe.
Τα περισσότερα βότανα που αναφέρονται στις ιατροσοφικές συνταγές ή συμβουλές είναι, ανάλογα με το είδος τους ή τις ιδιότητές τους, παρασκευασμένα με μια από τις κυριότερες μεθόδους που είναι οι παρακάτω:
• Έγχυμα ή τσάι (infusion): Ρίχνουμε βρασμένο νερό πάνω στη φυτική ύλη. Το κρατάμε σκεπασμένο για 10 λεπτά. Δοσολογία: 1 κουταλάκι αποξηραμένου βοτάνου σε ένα φλιτζάνι νερό. Ποσιδοσία: πολλές φορές, ζεστό. Εφαρμόζεται σε ξερά φύλλα, άνθη.
• Αφέψημα (dicoction): Βάζουμε τη φυτική ύλη να βράσει και την κρατάμε στη φωτιά με σιγανό βράσιμο για 10-30 λεπτά. Δοσολογία: 10-15γρ. φυτική ύλη σελίτρονερό. Ποσιδοσία: 1-4 φλιτζάνια ανά ημέρα. Εφαρμόζεται σε ρίζες, σπόρους, φλοιό.
• Έμβρεγμα (macitation): υγρό παρασκεύασμα που δημιουργείται με μούσκεμα της φυτικής ύλης σε κρύο νερό για 6-12 ώρες. Κυρίως για ρίζες.
• Κατάπλασμα: Παρασκευάζεται με κοπανισμένα φρέσκα βότανα. Χρησιμοποιείται σε θεραπείες επαφής, π.χ. τραυματισμούς.
• Κομπρέσα: Επίθεμα που φτιάχνεται με τον εμβαπτισμό γάζας σε σκεύασμα (αφέψημα, έγχυμα), τοποθετείται στην πάσχουσα περιοχή.
Άλλες μορφές: αλοιφή, σκόνη, χυμός, καταπότιο κ.α.
Συμβουλευτικές συνταγές για πάθη, τραύματα, πόνους κ.λπ.
Κύπρος, το νησί της Αφροδίτης
«Όταν ένας έσιει λαιμόπονο, βάλλουν λάδι της ελιάς, σ’ έναν κουτάλιν με λλιον λάδανο (cistus creticus). Βράζουν το τζιαι λειώνει, τζιαι γίνεται ένα μίγμα, τζιαι τρίβκουν τον άρρωστο. Όσον μεινίσκει σιωνώνουν το σ’ ένα ρούχο μάλλενον τζιαι τιλίουν το ρούχο γυρόν που το λαιμόν του αρρώστου» (Λαογραφική Κύπρος, 1989).
Υπάρχουν πάρα πολλοί παράγοντες που ευνόησαν την ανάπτυξη και τον εμπλουτισμό της Λαϊκής Ιατρικής στην Κύπρο από τα πανάρχαια χρόνια. Οι εδαφολογικές και κλιματολογικές συνθήκες ήταν και είναι στοιχεία που ευνόησαν έναν πλούσιο, φυτικό κόσμο σε έναν περιορισμένο χώρο όπως το νησί της Κύπρου. Ένας μεγάλος αριθμός φυτών (αρωματικών και φαρμακευτικών), περιλαμβάνεται στην κυπριακή χλωρίδα, 623 σε σύνολο 1.820 ειδών, τα οποία αντιπροσωπεύονται με 131 οικογένειες.
Η συλλογή και καταγραφή της πλούσιας αυτής εμπειρικής γνώσης, έχει βασική πηγή τη λαϊκή παράδοση με κύριο θεματοφύλακα τη μονή Μαχαιρά (Ιατροσοφικό Αντιδοτάριο Μητροφάνους 1849 μ.Χ.).
Συμβουλευτικές συνταγές από το νησί της Αφροδίτης
• Για εντριβές χρησιμοποιούσαν το λάδι της ελιάς σε αναλογία 50%, το πευκέλαιο 25% και 25% οριγανέλαιο και μυρσινέλαιο.
• Για κεφαλόπονο κοπάνιζαν ελιές πράσινες, έπαιρναν το ζουμί που έβγαζαν, το έπιναν και τους περνούσε ο πονοκέφαλος. Στην ίδια περίπτωση βοηθά και ο χυμός του σέλινου.
• Για πονόματο (αμματόπονος) ξέπλεναν τα μάτια με αφέψημα ζαμπούκου.
• Για ευκοιλιότητα έτρωγαν το ζουμί του κυδωνιού, μέσα στο οποίο είχαν βάλει λίγη σκόνη καφέ. Επίσης, για ευκοιλιότητα, διάρροια έβραζαν φλούδες από ρόδι σε 2 ποτήρια νερό, ώσπου να μείνει το μισό. Πίνουμε 3 φορές την ημέρα επί 15 μέρες.
• Για κόστωμα (μώλωπες): κοπάνιζαν κρεμμύδια τα πασπάλιζαν με αλάτι και τα έβαζαν στο κοστωμένο μέρος.
• Για πόνο στο αυτί: ζέσταιναν 10 περίπου δράμια (1δρ. =4 γρ.) λάδι της ελιάς και στο λάδι έβαζαν μισή σκελίδα σκόρδο, τα άφηναν να κρυώσει και μετά έσταζαν 1-2 σταγόνες στο αυτί του πονεμένου.
• Για κρυολόγημα: έβραζαν νερό στο οποίο είχαν βάλει φύλλα ευκαλύπτου και αλάτι και έβαζε για 20 λεπτά μέσα τα πόδια του ο άρρωστος.
Λοιπά κυπριακά γιατροσόφια
– Για τον πονόδοντο: «Γλυκανισόν και σκόρδον κουπάνισον και βράσε με κρασίν και βάλε εις τους οδόντας» για να μην επανεμφανισθεί ο πονοκέφαλος.
– Εις πόνον κοιλίας: «Κοπάνισον γλυκάνισον και κήμινον και βράσε τα με νερόν και δος του να πιη χοχλαστόν και περνά ο πόνος».
– Για το συνάχι: «θέσον ολίγα τεμάχια καμφοράς εις αβαθές δοχείον εντός ζεόντος ύδατος και ο προσβληθείς υπό της συνάχης εισπνέει τους ατμούς και επαναλάβατε 4-5 φορές, το συνάχι εξαλείφεται».
– Οφθαλμιατρικόν: Το δάκρυ το οποίο στάζει από τα κλήματα (Άμπελον) όταν τα κλαδεύομεν είναι καλόν ιατρικόν των οφθαλμών, καθαρίζει αυτούς τελείως.
– Για την αιμορραγία: κοπανίζουμε ή μασούμε με το στόμα μας μαϊντανό και επιθέτουμε εις την πληγή που τρέχει αίμα.
– Για την φωνή (όταν πιασθεί και βραχνιάσει): «βράσε μολόχαις με σύκα παστά και στράγγισε το ζουμί και πίνε με την ζάχαριν και βάστα το εις το στόμα και κατάπινε ολίγον – ολίγον και ανοίγει η φωνή.
– Για το κρυολόγημα: βράζουμε ένα φλιτζάνι νερό προσθέτοντας 2 πρέζες θύμμου έρπυλλου (θυμαριού), 2 πρέζες άνθη τίλιου, 2 πρέζες πέταλα πανσέ. Ποσιδοσία: 1 φλιτζάνι 3 φορές την ημέρα.
Κρήτη, το νησί – ήπειρος γιατροσόφια και χορτάρια
Ο Θεόφραστος, ο πατέρας της Βοτανικής αναφέρει: «όλοι οι θάμνοι και τα φυτά που φυτρώνουν στην Κρήτη είναι θεραπευτικά».
«Στην Κρήτη τα φυτά είναι τα καλύτερα του κόσμου», αναφέρει ο Πλίνιος. Η χλωρίδα της Κρήτης σε αριθμό φυτών, αντιστοιχεί με εκείνη της Μ. Βρετανίας και όλη η ελληνική χλωρίδα από τις πλουσιότερες στον πλανήτη έχει 5.000 είδη. Τα βουνά, οι ραχούλες και τα φαράγγια της Κρήτης μοσχοβολάνε: θυμάρι, φασκομηλιά, μαντζουράνα, δενδρολίβανο, αριγανιά, μαλοτήρα, φλισκούνι, αντωναΐδα, δίκταμο (έρωντα). Το κρητικό λάδανο είναι μοναδικό. Αλλά και τα άγρια χόρτα όπως η αντράκλα, το σταμναγκάθι κ.α. «Πιάνει το χόρτο όπου θες, γνωρίζει και το ξέρει και τη γιατρειά πάσα αρρώστιας δύναται να την εύρη» από τα φυτά φάρμακα ο γεροβοσκός.
Οι Κρητικοί χρησιμοποιούσαν από τη Μινωϊκή Εποχή (3.000 π.Χ.) λιτή, φυσική διατροφή και απλές φυσικές θεραπευτικές.
«Σύναξε το Μάιο μήνα τα φύλλα της παπαρούνας, ήγουν κουτσουνάδας, κάμε την σκόνιν, έχε την φυλαγμένην και όταν πλευρωθή τινάς δίδε του και πίνει 1,5 δράμι με νερό βοϊδόγλωσσου και ας φυλάττεται από τα ενάντια και από το κρασίν.» Αυτά συνιστά για τον πλευρίτην ο μοναχός Αγάπιος Λάνδος (1674) στο «Γεωπονικόν».
Άλλες γιατροσοφικές συμβουλές:
– «Ότι να όμως το κρύγιο δεν περνά και πονάει η πλευρά, κοπανίζουνε σιναπόσπορο, τόνε λαδώνουνε και τάκα μια τόνε κολλούνε και τόνε δένουνε στη ράχη. Τον αφήνουνε ύστερα εκειά ώσπου να φουσκώσει».
– «Ότι και να κτυπήση κιανείς ποθές και μπλαβίσει χωρίς να ξεματώσει, κοπανίζουνε κρεμμύδια και τα θέτουνε απάνω».
– Για το τσίμπλημα στα μάτια, όπου τα ματοτσίνορα είναι κολλημένα, θαυματουργό κολλύριο είναι το κάτουρο. Επίσης αφεψήματα βοτάνων για πλύσεις ματιών (χαμομήλι κ.α.).
Θεραπευτικά βότανα της Κρήτης (απόσπασμα από το βιβλίο της Ε. Φραγκάκη «Συμβολή εις την δημώδη ορολογία των φυτών», Αθήνα, 1969)
1. Αβάρσαμος ή βάρσαμος = ηδύοσμος. Μυριστικό βλαστάρι, αντιεμετικό. Πίνεται κατά της δυσπεψίας και διάρροιας. «Κοπανισμένος ωμός εν συνδυασμώ με τη φλούδα του πράσινου λεμονιού δένεται στο κούτελο και τσι μηλίγκους για την κεφαλαργιά».
2. Αρισμαρί = δεντρολίβανο. Ο χυμός των φύλλων βοηθάει την πέψη και παύει τις οξυρεγμίες (ερυγές). «Αφέψημα δενδρολίβανου μαζί με πεντάνευρο (φύλλα) βοηθά στη θεραπεία για το στρούφισμα της μέσης (ξαφνική ισχιαλγία). Ποσιδοσία: 3 φορές ανά ημέρα».
3. Έρωντας ή δίχταμο ή στομαχοβότανο Ορίγανον η δίκταμος. Θεραπεύει τη δυσοσμία του στόματος, βοηθά την πέψη, σταματά την αιμορραγία. Ο Ιπποκράτης ονομάζει το δίκταμο «κρητικόν», γιατί είναι ενδημικό φυτό. Είναι εμμηναγωγό. Ο ιατρός Αέτιος χρησιμοποιούσε το δίκταμο σε έμπλαστρα και αλοιφές και ως επουλωτικόν.
4. Κουτσουνάδα – παπαρούνα μήκων η ροιάς. Είναι θεραπευτική και τονωτική. Το ζουμί των φύλλων θεωρείται αναπλαστικό του αίματος. Μικρή ποσότητα ύπερων και πέταλων γίνονται σιροπάκι για να κοιμούνται τα μικρά.
5. Πεντάνευρο αρνόγλωσσο το λογχοειδές. Εξόχως θεραπευτικό για τις αρθροπάθειες, την ισχιαλγία (στρούφισμα της μέσης). Κοπανισμένα φύλλα επιτίθενται σε πρησμένα πόδια και αρθροπάθειες. Ωμό επίσης κοπανισμένο επιτίθεται στα σφηγγοδαγκώματα. (Αγαπίου Λάνδου «Γεωπονικόν»).
6. Αγκισάρος Λάδανο (Cistus Cretica). Ενδημικό φυτό της Κρήτης. Τα φύλλα και οι τρυφεροί βλαστοί του εκκρίνουν είδος κομμεορητίνης που λέγεται λάδανο. Συλλέγεται με ειδικά εργαστήρια ή από τις τρίχες της αίγας που βόσκει λάδανο. Έχει δύναμη στυπτική, θερμαντική, μαλακτική, σκληρίας θεραπεύει. Θεωρείται φάρμακο αντιλοιμικό. «Για πόνους άρθρων και ρευματικές παθήσεις, κάνουν εντριβές με λάδανο».
Λοιπά κρητικά γιατροσόφια
• Για να φυτρώσουν τρίχες: «Βράσε την φλούδαν της πτελέας ήγουν φτηλιάς με νερόν και μετ’ εκείνον αλοίφου, έπειτα βάνε επάνω σκόνιν απήγανον».
• Περί τον βήχη και πτή ως λέγεται (ο ξερόβηχας): «Κοπάνισε ένα κυδώνι και βάλε βούτυρον ολίγον και απήγανον ολίγον και φλισκούνι τριμμένον και θέσε τα εις κάρβουνα να βράσουν και όταν μείνουν μισά ας πιη το ζουμί και ας φάγη το κυδώνι.»
• Έτερον: «Κοπάνησε τη ρίζα ξερόν θρίμπου πολλά καλά ψιλά, ανακάτωσέ την με μέλι και φάγε την να ωφεληθής.»
• Περί ανορεξίας: «Ξέρανε πιπεριές και κοπάνισέ τις και κάνε τις σκόνη την οποίαν βάνε εις το φαγί σου να σου κάνει όρεξη».
• Για να ξεμεθύσει ο μέθυσος: «Πότισε τον ξύδι δυνατόν. Ή δε και θέλεις να πιη και να μη μεθύση ας πιη μισό ποτήρι ελαιόλαδον.»
Γιατροσόφια για οξείες διαταραχές για τόνωση του οργανισμού και καθαρισμό του αίματος
• Βράζουμε φύλλα καρυδιάς και πίνουμε.
• Για την κούραση και την αδυναμία: έγχυμα από ξερά φύλλα και άνθη αγριοτριανταφυλλιάς.
• Επίσης άλλο αφέψημα από μείγμα τσουκνίδας, ταραξάκου και αχιλλέας. Πίνεται 4 φλιτζάνια την ημέρα.
Για πυρετούς (θέρμη)
• «Αγρωστέος ρίζας (αγριάδα) ήπιον δροσιστικόν και διουρητικόν προς πυρετούς και φλεγμονάς πεπτικόν και ουροποιητικόν οργάνων, δίδεται αφέψημα…»
• Επίσης αφέψημα φύλλων ελιάς, ενώ το έγχυμα για νευρική υπερένταση.
• Επίσης τσάι από άνθη κουφοξηλιάς (σαμπούκου) και πλαγιάζεις και σκεπάζεις καλά, να ιδρώνει και να αλλάξει, θεραπεύεται.
Παυσίπονα
• Ο πόνος είναι στοιχείο των ασθενειών και των ατυχημάτων, ιδίως όταν αυτές επιδεινώνονται, τα δε παυσίπονα τα οποία παρέχονται στη φυσιολογική θερμοκρασία του αρρώστου, καταστέλλουν τον πόνο.
Για πονοκέφαλο
• «Ξαπλώνετε και απλώνετε στο μέτωπό σας μια κομπρέσα βρεγμένη με αφέψημα μέντας, λεβάντας ή χαμομηλιού (φυτά με χαλαρωτικές ιδιότητες). Ξαπλώστε χωρίς φως».
• Κατάπλασμα με κεράσια πάνω στο μέτωπο.
Για την ημικρανία
• «Τοποθετήστε στο μέτωπο κομπρέσες ποτισμένες σε έγχυμα μελισσόχορτου. Επίσης, το αφέψημα του βασιλικού αλλά και φρέσκα φύλλα δυόσμου σε κομπρέσες».
Για στομαχόπονο (από στρες ή παγωμένο νερό)
• Μίγμα βοτάνων αφέψημα από μελισσόχορτο – αγγελική – γλυκόριζα*
* όχι χρήση από υπερτασικούς
Για πονόδοντο
• «Βάλτε στο δόντι γαρύφαλλο, πιπεράτη μέντα, φασκόμηλο ή σκόρδο κοπανισμένα».
• Όταν στάζουν τα ούλα και τρέχουν αίμα: «Βράζονται ακρόβλαστα μερσινίας (μυρτιάς) μαζί με φύλλα ρίγανης για αρκετή ώρα και το ζουμί αυτό το βάζουν στο στόμα».
Για δυσοσμία του στόματος
• Χρησιμοποιούμε κοπανισμένους σπόρους σέλινου μαζί με μαστίχα, ρητίνη της αλόης, δάφνη.
Για συνάχι
• «Καθαρίζετε τη μύτη με ένα χλιαρό αφέψημα θυμαριού (2 κλαδάκια για ένα φλιτζάνι νερό).
Για πονόλαιμο
• «Κάνετε γαργάρα με το υγρό: 2 κουταλάκια αλάτι, το χυμό ενός λεμονιού, 1 ποτήρι ζεστό νερό (μην το πιείτε είναι εμετικό)».
• «Κάνετε γαργάρα με αφέψημα φασκόμηλου».
Για διάρροια
• Βάλτε 2-3 κουταλάκια καφέ με λεμόνι ξινό, ανακατέψτε και ρουφήξτε το.
Για την αϋπνία
• Ένα κλωνάρι θυμάρι, μερικά φύλλα δάφνης και μια σταγόνα αιθέριο έλαιο λεβάντας κάτω από το μαξιλάρι βοηθούν στον ύπνο.
• Έγχυμα λεβάντας (3 πρέζες λουλούδια). Το πίνετε πριν πάτε για ύπνο.
Για τους κάλους
• Σκόρδο (σκελίδα) πάνω στον κάλο (συγκρατείται με λευκοπλάστ), που το αλλάζετε πρωί και βράδυ, έως ότου ο κάλος εξαφανίζεται.
Για άφθες
• Αφέψημα (λουλούδια) μολόχας. Βάζετε με ένα βαμβακάκι πάνω στις άφθες μερικές φορές την ημέρα.
Για λαρυγγίτιδα
• Αφέψημα από μια πρέζα φύλλα Αλθαίας, φύλλα και άνθη μολόχας και άνθη θυμαριού. Ποσιδοσία: 3-4 φορές την ημέρα.
Για λόξυγκα
• Μάσησε μερικά φύλλα δυόσμου και θα σταματήσει.
Για γρίπη κρυολόγημα
• Αφέψημα από ζαμπούκο, φιλιπέντουλα, γλυκόριζα (σε υπέρταση όχι η γλυκόριζα). Για βήχα: έγχυμα λεβάντας ή μολόχας, πίνετε μεταξύ των γευμάτων.
Για βρογχίτιδα
• Έγχυμα ευκάλυπτο (25γρ. φύλλα σε1 λίτρο νερό).
Φυσικό αντιβιοτικό
• Αφέψημα: ετοιμάστε μίγμα βοτάνων σε ίσα μέρη με φασκόμηλο (όχι σε υπέρταση), θυμάρι, μελισσόχορτο. Πίνετε 3 φορές την ημέρα.
• Μίγμα για εισπνοές: Ρίχνετε 4 κουταλάκια φύλλα ευκαλύπτου σε μισό λίτρο βραστό νερό. Βάλτε μια πετσέτα στο κεφάλι, κλείστε τα μάτια και κάντε εισπνοές.
Για τόνωση της κυκλοφορίας του αίματος.
• Ρίξτε σε μια κατσαρόλα 4 λίτρα κρύο νερό και 500γρ ξερό θυμάρι. Αφήστε το να κάτσει για 15 λεπτά και ύστερα βράστε το σε χαμηλή φωτιά για 10 λεπτά. Προσθέστε το αφέψημα στο χλιαρό νερό της μπανιέρας και απολαύστε αυτό το ευεργετικό και αρωματικό μπάνιο για 20 λεπτά.
του Νικόλαου Σαμαρίδη
Βοτανολόγος Α.Π.Θ.
